Modülün Tanımı

Bu modülün temel amacı, doğrulama platformlarını, onların işleyişini ve doğrulamaya yönelik hizmetleri açıklamaktır.

İkincil amaç, bu Modülün içeriğini başkalarını eğitmek için kullanmak isteyen eğitmenlere rehberlik etmektir.

Bu amaçlarla, bu modülde doğrulama platformları ve hizmetlerinin yanı sıra konunun nasıl öğretileceğine ilişkin yönergeler sunulmaktadır.

Bu modülü başarıyla tamamlayanlar şunları yapabilir:

• doğruluk kontrolünün ne olduğunu ve teyitçinin kim olduğunu tanımlayabilir
• doğrulama platformlarını ve onların işleyişini anlayabilir
• Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı’nın (International Fact-Checking Network (IFCN)) işleyişini anlayabilir
• Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı'nın (IFCN) yayınladığı “İlkeler Kılavuzu”nu anlayabilir
• doğruluk kontrolüne yönelik işbirliklerini anlayabilir
• otomatize doğruluk kontrolünün (automated fact-checking) işleyişini anlayabilir

Ek olarak, bu Modülü başarıyla tamamlayan eğitmenler, konuyu nasıl öğreteceklerini anlarlar.

Modülün Yapısı

Bu Modül aşağıdaki bölümlerden oluşur::

• Amaç, İçeriğin Tanımı ve Öğrenme Çıktıları
• Modülün Yapısı
• Öğrenenler için Yönerge
• Eğitmenler için Yönerge (hazırlık, kullanılacak yöntemler ve eğitmenler için ipuçları)
• İçerik (çalışma materyalleri ve alıştırmalar)
• Test
• Kaynakça (yararlanılan kaynaklar ve önerilen kaynaklar ile videolar)

Modülün ana hedefleri, içerik ve öğrenme çıktıları Modülün Tanımı bölümünde açıklanmıştır. Öğrenenler için Yönerge, öğrenenler için yönlendirme ve önerileri içerir. Eğitmenler için Yönerge, eğitimin farklı aşamalarında eğitmenlere rehberlik eder ve konuyu öğretirken faydalı olabilecek ipuçları sağlar. İçerik, tüm çalışma materyallerini ve ilgili alıştırmaları içerir. Test, öğrenenlerin kendilerini ve ilerlemelerini test edebilmeleri için hazırlanmıştır. Genellikle çoktan seçmeli veya doğru/yanlış sorularından oluşur. Kaynakça, yararlanılan kaynaklar ve önerilen kaynaklar şeklinde iki bileşenden oluşur. İçerik hazırlanırken yararlanılan ve atıf yapılan kaynaklar Kaynakça başlığı altında listelenmiştir. Ek Kaynakça, konuyla ilgili daha fazla bilgi edinmek isteyenler için okunması önerilen kaynaklar ve izlenmesi önerilen videoların bir listesinden oluşur.

Öğrenenler için Yönerge

Öğrenenlerden içeriği dikkatle okumaları ve alıştırmaları yapmaları beklenmektedir. Daha fazla bilgi gereksinimi duydukları konularda kaynakçada listelenen kaynaklara başvurabilirler. İçerik üzerindeki çalışmalarını tamamladıktan sonra, ilerlemelerini değerlendirmek için modül sonundaki testi yapmaları önerilir. Test sonuçlarına göre gerekirse çalışma materyali yeniden gözden geçirilebilir.

Eğitmenler için Yönerge

Bu bölüm, ele alınan konunun nasıl öğretileceğine ve Modül içeriğinin bu amaçla nasıl kullanılabileceğine ilişkin eğiticilere yönelik öneriler ve ipuçları içerir.

Hazırlık

Eğitim başlamadan önce görsel materyaller (resim ve video klipler) ve araştırmaya dayalı olgusal bilgilerle zenginleştirilmiş bir sunum (PowerPoint/Prezi/Canva) hazırlanması önerilir. Ayrıca bu Modüldeki örneklerin ve alıştırmaların hedef grubun aşina olduğu konulara göre uyarlanması önerilir. Mevcut durum veya iyi bilinen konularla ilgili yerel örneklerin seçilmesi, konuyu daha iyi açıklamaya yardımcı olacaktır. Ayrıca katılımcıların daha çok dikkatini çekecektir. Örnekler ne kadar tanıdık ve popüler olursa, mesaj o kadar iyi iletilecektir.

Başlarken

Konuya ısındırmak amacıyla başlangıçta Kahoot veya Mentimeter gibi araçlar kullanılarak katılımcılara konuyla ilgili genel ve kısa bazı sorular (3 ile 5 soru) yöneltilebilir. Böyle bir başlangıç katılımcıların konuyla ilgili mevcut bilgi düzeyleri hakkında bilgi sağlayacağı gibi bir motivasyon kaynağı olarak da kullanılabilir. Bu amaçla kullanılabilecek sorulara bazı örnekler şunlar olabilir: Doğruluk kontrolü nedir? Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı’nı biliyor musunuz?

Kullanılacak Yöntemler

Eğitim sırasında çeşitli öğretim yöntemleri bir arada kullanılabilir:

• Ders anlatma
• Tartışma
• Grup çalışması

• Kendini yansıtma

Eğitmenler için İpuçları

Isınma

Katılımcıları sürece dahil etmenin ve öğrenecekleri şeyler hakkında ortak beklentiler oluşturmanın etkili bir yolu, konuyla ilgili birkaç ön soru sorarak düşünme ve tartışma olanağı yaratmaktır. Bu, grup çalışması ile fikirlerin ve görüşlerin sözlü olarak tartışılması şeklinde yapılabileceği gibi bireysel olarak her katılımcının fikirlerini kağıt üzerine yazması şeklinde de yapılabilir. Etkinlik şu şekilde gerçekleştirilebilir:

• Katılımcılara şunlar sorulabilir:
• herhangi bir doğrulama platformunun adını bilip bilmedikleri
• daha önce herhangi bir doğrulama platformuna şüpheli içerik gönderip göndermedikleri
• şimdiye kadar herhangi bir teyit platformu tarafından hazırlanan bir analizi okuyup okumadıkları
• Facebook, Instagram veya Twitter'daki herhangi bir içeriği şüpheli içerik olarak bildirip bildirmedikleri

Dersin Amacının Belirtilmesi

Amaç netleştirilmelidir. Bu dersin amacı, doğrulama platformlarını, onların işleyişini ve doğrulamaya yönelik hizmetleri açıklamaktır. Isınma sorularının ardından amaç ve hedefleri netleştirmek daha kolay olacaktır.

Ders İçeriğinin Sunulması

İçerik sunulurken katılımcılarla etkileşim içinde olmak ve onları derse aktif katılıma teşvik etmek önemlidir.

• Konu anlatılırken günlük hayattan örneklere yer verilmelidir.
• Türkiye’de faaliyet gösteren doğrulama platformlarının analizlerinden örnekler gösterilebilir. Ayrıca bu platformların metodolojileri, finansmanı, ekip bilgilerinin web sitesinde açıkça yer alıp almadığı sınıfta incelenebilir. Web sitesindeki bilgilerde eksiklikler varsa bunlar sınıf içi tartışmaya açılabilir.
• Ayrıca derste hem yerel hem de uluslararası örnekler kullanılabilir. Bu, katılımcıların konuyu özümsemesine yardımcı olacaktır.

Bitirirken

Dersin kısa bir özeti yapılmalı, verilmek istenen en önemli mesajların tekrarlanmasını sağlayacak birkaç soru sorulmalıdır. Örneğin, katılımcılara Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı (IFCN) imzacısı olmak için “İlkeler Kılavuzu”nda belirtilen kriterlerin neler olduğunu sorulabilir.

Bitirirken, katılımcıların doğrulama platformlarının işleyişini ve doğrulamaya yönelik hizmetleri anladığından emin olun.

İçerik: Doğrulama Platformları ve Hizmetleri

Giriş

Doğrulama ve doğruluk kontrolü gibi kavramların anlamları ve bu kavramlar arasındaki farklar Modül 16'da tartışılmıştır. Ancak bu modülün konusu olan doğrulama platformlarına ve hizmetlerine geçmeden önce doğruluk kontrolünün tanımını hatırlamakta fayda vardır.

Doğruluk kontrolü, Modül 16'da, yayınlanmış olan ve kamuya açık bir iddiayı güvenilir ve orijinal kaynaklarla karşılaştıran bir süreç olarak tanımlanmıştır. Ayrıca iddianın mantığına, tutarlılığına ve bağlamına da odaklanır (Mantzarlis, 2015). Doğruluk kontrolü yapan ve bu işle ilgilenen kişiye de teyitçi/doğruluk kontolcüsü denir. Ayrıca, doğrulama bilgisine ve becerisine sahip herkes, teyitçi olma potansiyeline sahiptir. Teyitçilerin çalışmaları partizanlık, savunuculuk ve retorik içermez. Ayrıca, doğrulanabilir nitelikteki gerçeklere yönelik arama yaparlar (Elizabeth, 2014).

Teyitçilerin ve doğrulama platformlarının temel amacı, politikacılar veya sözleri/yazıları başkalarının hayatını etkileyen herhangi biri tarafından paylaşılan gönderilerde/ifadelerde iddia edilen gerçekleri araştırıp yeniden rapor ederek bilgilendirme yapmaktır. Ayrıca, doğruluk kontrolü, vatandaşlara oy verirken veya diğer önemli kararlarda bilinçli seçimler yapmalarını sağlayacak, gerçeklere dayalı, açık ve titizlikle incelenmiş bilgileri sağlamayı amaçlamalıdır (Elizabeth, 2014). Doğruluk kontrolü, otoriteye yapılan bir gönderme üzerine kuruludur. Burada otorite, yazarlar yani doğruluk kontrolü yapan teyitçiler değil, kaynaklardır (Mantzarlis, Funke ve Benkelman, 2019).

Doğrulama Platformları

Doğrulamaya ilişkin ilk örneklere ev sahipliği yapan Amerika Birleşik Devletleri’ndeki doğrulama sitelerinin kökenleri 1980’lere ve Ronald Reagan’ın başkanlığı sırasında artan siyasi halkla ilişkiler yoğunluğuna kadar gittiği belirtilmektedir (Dobbs, 2012, s. 1; Lowrey, 2017, s. 377). 1990'ların sonlarında internetin popülaritesi arttıkça, çoğunlukla ideolojik eğilimlere sahip çok sayıda politik yönelimli blog, siyasi adayları ve ana akım haber kuruluşlarını doğrulamaya başlamıştır (Lowrey, 2017, s. 377). Doğrulama sitelerinin kökeni aynı zamanda 90'larda ortaya çıkan ve sahtekarlığı ortaya çıkaran Snopes ve benzeri web sitelerine de dayanmaktadır. Bu siteler, birçok konunun yanı sıra siyasi iddiaları da incelemeye başlamışlardır (Fader, 2012; Lowrey, 2017, s. 377).

2000’ler ise, bağımsız siyasi teyitçi olarak adlandırılabilecek platformların yükselerek küresel çapta yaygınlık kazanmasına tanık olmuştur. Son yıllardaki siyasi seçimler, dijital çağda birçok yeni gazetecilik uygulamasından biri olan doğrulama platformlarının ortaya çıkması ve büyümesi için verimli bir zemin sağlamıştır (Graves ve Cherubini, t.y., s. 6; Lowrey, 2017, s. 376). Politika yapıcılar ve kurumlar doğruluk kontrolünü çevrimiçi dezenformasyona karşı etkili bir araç olarak görmüşlerdir (Mantzarlis, Funke ve Benkelman, 2019). Siyasi iddiaların doğruluğunu değerlendirmeyi hedeflemiş olan ilk platformlar, 2000’lerin başında Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkmıştır (Graves ve Cherubini, t.y., s. 6). Medya dışında bağımsız doğrulama platformu olarak faaliyet göstermeye başlayan ilk oluşumlar arasında Factcheck.org (2003), PolitiFact (2007) gibi platfomlar yer almaktadır. Duke Reporters' Lab (Stencel ve Luther, 2021) tarafından yapılan son sayıma göre, Haziran 2021 itibariyle yaklaşık 102 ülkede toplam 341 aktif doğruluk kontrolü girişimi olduğu belirtilmiştir. Bu sayı 2020 Haziran ayında 290 olarak açıklanmıştır (Stencel ve Luther, 2020).

Source: Duke Reporters’ Lab

Zaman içerisinde doğruluk kontrolünün etkileri konusunda çeşitli çalışmalar yapılmış ve farklı görüşler ortaya konmuştur (Lim, 2018, s. 1). Bazı çalışmalar, doğruluk kontrolünün, politikacıları yanlış veya yanıltıcı iddiaları teşvik etmekten caydıracağını ve onlar için kapsamlı/tutarlı bir izleme aracı olarak hizmet edebileceğini belirtmiştir (Nyhan ve Reifler, 2015, s. 2, 19-20). Diğer grup çalışmalar ise, doğruluk kontrolünün politikacıların davranışını değiştirmede çok az etkisi olduğunu ileri sürmüş, politikacıların genellikle teyitçilerin eleştirilerini görmezden geldiğini ve hatta onları politik açıdan önyargılı olarak değerlendirdiklerini ifade etmişlerdir (Froomkin, 2012; Gottfried, Hardy, Winneg ve Jamieson, 2013; Waldman, 2015).

Farklı doğrulama platformlarının tümünün hedefi, kamu söyleminde gerçeği teşvik etmektir. Ancak söz konusu siyasi gerçekleri kontrol etmek olduğunda, bu durum tartışmaları tetikleyebilmektedir. Hatta, basit olgusal sorular bile anlaşmazlıklara yol açabilmekte ve teyitçiler genellikle kararlarına katılmayan kişilerin olumsuz eleştirilerine maruz kalabilmektedirler (Graves ve Cherubini, t.y., s. 6). Bununla birlikte bazı araştırmacılar (Ostermeier, 2011; Uscinski ve Butler, 2013, s. 162-163; Uscinski, 2015), doğrulama platformlarının ya çok taraflı ya da gerçeği arayan vatandaşlar açısından özellikle metodolojik açıdan çeşitli kusurlara sahip olduğunu ifade etmişlerdir.

Doğrulama platformlarına ve hizmetlerine olan güveni güçlendirmek için, doğrulama platformlarında, hizmet süreçlerinde ve finansman kaynaklarında şeffaflığı artırmaya çalışılmalıdır (Brandtzaeg ve Følstad, 2017, s. 65). Doğrulama platformlarına ve hizmetlerine yönelik eleştiriler neticesinde zaman zaman şu soru gündeme gelmektedir: “Teyitçiyi kim doğrulayacak?”. Bu noktada, teyitçileri doğrulayacak en önemli kitleyi bireyler oluşturmaktadır. Bireyler, doğrulama platformlarının kullandıkları belirli metodolojiler olup olmadığını, finansal kaynaklarını paylaşıp paylaşmadıklarını kontrol edebilirler. Aynı zamanda, her birey doğrulama bilgi ve becerilerini de edinerek doğrulama adımlarının kontrolünü gerçekleştirebilir. Doğrulama platformlarının şeffaflık, tarafsızlık (objektiflik) gibi açılardan değerlendirilmesini ve belli standartlara göre hareket etmelerini sağlayan bir diğer önemli oluşum ise Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı’dır (IFCN) (International Fact-Checking Network, 2020).

Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı (IFCN)

Gazetecilik eğitimi ve çeşitli araştırma faaliyetleri yürüten bir kurum olarak Poynter bünyesinde 2015 yılında Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı hayata geçmiştir. Bu Ağ, dünya çapında artan teyitçi topluluklarını ve yanlış bilgilendirmeye karşı küresel mücadelede gerçeklere dayalı bilgilerin savunucularını bir araya getirmeyi amaçlamıştır. IFCN ekibi, teyitçilere kaynaklar sunmak, kamuoyu söylemine katkıda bulunmak ve gazetecilikte hesap verebilirliği geliştiren yeni projelere/girişimlere destek sağlamak için doğrulama alanındaki eğilimleri izlemektedir (International Fact-Checking Network, 2021).

IFCN, dünyanın farklı noktalarındaki teyitçilerle yaptığı fikir alışverişleri neticesinde bir “İlkeler Kılavuzu” oluşturmuş ve yayımlamıştır. Bu “İlkeler Kılavuzu”, kamuya mal olmuş kişiler ve önde gelen kurumlar tarafından yapılan açıklamaların ve kamuyu ilgilendiren konularla ilgili yaygın şekilde dolaşımda olan diğer iddiaların doğruluğu hakkında düzenli olarak tarafsız raporlar yayınlayan kuruluşlara hitap etmektedir (“IFCN Code of Principles”, 2021a).

Bir doğrulama platformunun IFCN imzacısı olabilmesi için gerekli kriterler şunlardır (“IFCN Code of Principles”, 2021a):

1. Tarafsızlık ve adil davranma ilkesine bağlılık: İmza sahibi kuruluşlar, her doğrulama için aynı standardı kullanır ve aynı süreci takip ederek iddiaları doğrularlar. Doğruluk kontrollerini herhangi bir tarafta yoğunlaştırmazlar. Sonuçları belirlemede kanıtlara bağlı kalırlar. Teyit ettikleri konularda savunuculuk yapmaz veya politik bir duruş sergilemezler.
2. Kaynakların şeffaflığı ilkesine bağlılık: İmza sahibi kuruluşlar, okuyucularının bulguları kendilerinin de doğrulayabilmesini isterler. Bu amaçla, okuyucuların aynı yolu izleyerek doğrulama yapabilmesi için tüm kaynakları ayrıntılı olarak sağlarlar (bir kaynağın kişisel güvenliğinin tehlikeye atılabileceği durumlar dışında).
3. Finansman ve organizasyonel yapının şeffaflığı ilkesine bağlılık: İmza sahibi kuruluşlar fon kaynakları konusunda şeffaftır. Diğer kuruluşlardan fon kabul ettikleri takdirde, fon sağlayıcıların, teyitçilerin analizlerinde ulaştığı sonuçlar üzerinde hiçbir etkisinin olmamasını sağlarlar. İmza sahibi kuruluşlar ayrıca, kuruluşta görev yapan kişilerin mesleki geçmişini detaylandırır, organizasyon yapısını ve yasal durumu açıkça belirtir, okuyucuların kendileri ile kolaylıkla iletişime geçebilecekleri bilgileri sağlarlar.
4. Metodolojinin şeffaflığı ilkesine bağlılık: İmza sahibi kuruluşlar, doğruluk kontrolünde seçim, araştırma, raporlama, düzenleme, yayınlama ve düzeltmeye yönelik kullandıkları metodolojiyi açıklarlar. Neden ve nasıl doğruluk kontrolü yaptıkları konusunda şeffaftırlar. Ayrıca, okuyucularını doğruluk kontrolüne gereksinim duydukları iddiaları göndermeleri konusunda teşvik ederler.
5. Açık ve dürüst bir düzeltme politikası ilkesine bağlılık: İmza sahibi kuruluşlar, düzeltme politikalarını yayınlar ve bu politikaya uygun şekilde hareket ederek, düzeltme işlemini açık ve şeffaf bir şekilde gerçekleştirirler. Okuyucuların da düzeltilmiş versiyonu görmelerini sağlamaya çalışırlar.

Sıralanan maddelerin her biri ile ilgili imzacıların yerine getirmesi beklenen daha ayrıntılı toplam 31 kriter bulunmaktadır. Başvurular, bu 31 kritere uygunluk açısından bağımsız değerlendiriciler tarafından değerlendirilmektedir. Ayrıca, Ağ genelinde adil davranabilmek ve tutarlılığı sağlamak amacıyla değerlendirmeler IFCN danışma kurulu tarafından da gözden geçirilmektedir (“IFCN Code of Principles”, 2021a). Onayların belirli bir geçerlilik süresi bulunmaktadır. Bu süre sona erdiğinde, doğrulama platformlarından gerekli beyanlarını güncellemeleri istenerek bunlar değerlendirilmekte ve uygun olanlar tekrar onaylanmaktadır. Ekim 2021 itibariyle dünya çapında, onaylanmış ve aktif toplam 88 IFCN imzacısı bulunmaktadır (“IFCN Code of Principles”, 2021b).

Doğruluk kontrolü yapan kuruluşlar arasında, yalnızca kültürel veya ulusal farklılıkları yansıtan farklılıklar olabilir. Bazıları gazetelere, bazıları ise üniversite veya farklı sivil toplum kuruluşlarına bağlı olarak faaliyet gösterebilmektedir. Bunun yanı sıra finansal konular pek çoğu için önemli bir sorun teşkil etmektedir. Ancak, “İlkeler Kılavuzu”na bağlılığın, kalite raporlarını teşvik etmek için tasarlanan hesap verebilirliğin yanı sıra kalite, tutarlılık ve şeffaflığın sağlanmasına yardımcı olacağı ümit edilmektedir (Kessler, 2016).

Doğruluk Kontrolüne Yönelik İşbirlikleri

Doğrulama süreci doğrulama platformlarının temel misyonu durumundayken, diğer haber kuruluşları için editoryal sürecin bir parçası konumunda yer alabilmektedir. Herhangi bir haberi yayına hazırlarken, son düzeltmelerin yapıldığı aşama genellikle editoryal kontrol aşamasıdır. Dolayısıyla, haberdeki iddiaların araştırıldığından, varsa eksiklerin/hataların giderildiğinden emin olmak için de son aşama editoryal kontrol aşamasıdır. Aksi halde, gözden kaçan hatalar hem gazeteciyi hem de bağlı olduğu kuruluşun güvenilirliğini sarsabilir (Blatchford, 2021).

Politikacılar ve uzmanlar tarafından yapılan açıklamalarda çarpıtmalara ve yalanlara yer verilmesinin yaygınlaşmasıyla, The Washington Post, Reuters, AP News, BBC, CNN gibi çeşitli haber kuruluşları kendi kurumsal yapıları içerisinde doğruluk kontrolüne yönelik birimlere yer vermişlerdir (Ceci ve Williams, 2020). Bu birimlerden önemli bir kısmı (örneğin, The Washington Post, Reuters, AP News, BBC, CNN) doğruluk kontrolüne dair yayınlarını ilgili haber kuruluşlarına ait web siteleri üzerinden okuyucularla paylaşmaktadırlar.

Haber kuruluşlarının yanı sıra Google ile Facebook, Instagram, Twitter, TikTok gibi bazı sosyal medya platformları da doğrulama platformları ile işbirliğine başlamışlardır. Google’ın sunduğu iki temel doğruluk kontrol aracı bulunmaktadır. Bu araçlar, Fact Check Explorer ve Fact Check Markup Tool olup her iki araç da teyitçilerin, gazetecilerin ve araştırmacıların işini kolaylaştırmayı amaçlamaktadır (Google fact check tools, t.y.).

Fact Check Explorer: Bu araç, herhangi bir konuyla ilgili farklı doğrulama platformları tarafından kontrol yapılıp yapılmadığını aramanıza, eğer yapıldıysa bununla ilgili analizlere erişmenize yardımcı olmaktadır. Aynı zamanda, herhangi bir doğrulama platformu ya da kişi adı gibi farklı unsurlara yönelik arama yapabilmek de mümkündür. Doğruluk kontrolü analizleri, Google Arama veya YouTube'da gösterilme yönergelerini karşılıyorlarsa Fact Check Explorer’da da görünür olmaktadır (Google fact check tools, t.y.).

Örneğin, “Bill Gates was responsible for creating Sars-CoV-2” iddiasıyla ilgili bir analiz yayımlanıp yayımlanmadığına bakalım.

Kaynak: Fact Check Explorer’da “Bill Gates was responsible for creating Sars-CoV-2” iddiasıyla ilgili yapılan arama

Kaynak: Fact Check Explorer’da “Bill Gates was responsible for creating Sars-CoV-2” iddiasıyla ilgili yapılan arama sonuçları

“Bill Gates was responsible for creating Sars-CoV-2” yönelik iddianın yanlış olduğuna dair Rappler ve Full Fact gibi platformlar tarafından yayımlanmış analizlere Fact Check Explorer aracılığıyla erişmiş olduk.

Fact Check Markup Tool: Başkaları tarafından gönderilen iddiaları inceleyen bir web sayfanız varsa (örneğin, doğrulama platformları), ClaimReview yapılandırılmış verilerini web sayfanıza dahil edebilirsiniz. Böylelikle, ClaimReview yapılandırılmış verileri, sayfanız bu iddia için arama sonuçlarında göründüğünde doğruluk kontrolünüzün özetlenmiş bir sürümünün Google Arama sonuçlarında görüntülenmesini sağlayabilmektedir. (Google fact check tools, t.y.)

Örneğin, “Bill Gates was responsible for creating Sars-CoV-2” iddiasıyla ilgili analizlerin Google Arama üzerinde iddiayla ilgili yaptığımız arama sonuçlarında gelip gelmediğine bakalım.

Kaynak: “Bill Gates was responsible for creating Sars-CoV-2” iddiasıyla ilgili Google Arama sonuçları

İddianın yanlışlığı ile ilgili Rappler tarafından yayımlanan analizin Google Arama sonuçlarında geldiği görülmektedir.

Sosyal medya platformları içerisinde Facebook, hem Facebook’ta hem de kendisiyle aynı çatı altında faaliyet gösteren Instagram ve WhatsApp’ta potansiyel yanlış bilgileri belirlemek, gözden geçirmek ve derecelendirmek için tarafsız Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı (IFCN) imzacısı olan bağımsız üçüncü taraf teyitçilerle (Full Fact, PolitiFact, Teyit gibi) birlikte çalışmaya başlamıştır. Bu kapsamda, 2016’dan bu yana, dünya çapında 60’tan fazla dilde çalışan 80’den fazla doğrulama kuruluşunu kapsayacak şekilde genişleyen bir doğrulama programı devam etmektedir. Programın odak noktası, özellikle yanlış yönlendirme veya zarar verme potansiyeline sahip, kanıtlanabilir ve viral olan yanlış iddiaları ele almaktır (Facebook Journalism Project, 2021).

İşbirliği yapılan doğrulama platformları tarafından herhangi bir içerikle ilgili yanlış/değiştirilmiş/kısmen yanlış/eksik bağlam tespit edildiğinde o içerikle ilgili platform üzerinde bazı uygulamara başvurulmaktadır (Facebook Journalism Project, 2021):

• Dağıtımı/yayılımı azaltma: Facebook’ta haber kaynağında o içerik daha aşağılarda gösterilerek dağıtımı/yayılımı azaltılmaktadır. Instagram’da ise o içerik hashtag ve keşfet sayfalarından kaldırılmaktadır.
• Paylaşım uyarısı: Kullanıcılar bu içeriği paylaşmaya çalıştıklarında, o içerikle ilgili durum bir pop-up bildirimi olarak kullanıcıya iletilir.
• Bildirimleri paylaşma: İçeriği daha önce paylaşmış olan kullanıcılara da içeriğin durumuyla ilgili ek bir raporlama olduğu bildirilmektedir.
• Yanlış bilgi etiketleri: Doğrulama platformları tarafından çürütülmüş olan içeriğe net ve görsel bir etiket uygulanarak, doğrulamayla ilgili analizlere bağlantı eklenmektedir.
• Tekrarlayan yanlış bilgi paylaşımları karşısında teşviklerin kaldırılması: Sayfalar, gruplar, hesaplar veya web siteleri, işbirliği yapılan doğrulama platformları tarafından çürütülmüş içeriği tekrar tekrar paylaştığında, içeriklerine yönelik genel dağıtımları azaltılmaktadır. Ayrıca, bunlar belirli bir süre için reklam verme veya para kazanma seçeneklerini de kaybetmektedirler.

Facebook’ta bir kullanıcı olarak şüpheli gördüğünüz herhangi bir içeriği şikayet etmeniz veya yanlış bilgi içerdiğini bildirmeniz mümkündür.

Kaynak: Şüpheli görülen bir Facebook gönderisi

Kaynak: Şüpheli görülen Facebook gönderisini bildirme

Benzer bir şikayet yapısı Instagram’da da kullanılmaktadır. Platformla işbirliği içinde çalışan üçüncü parti doğrulama kuruluşları içerikleri gözden geçirerek şüpheli içerik bulunan gönderileri incelemektedirler. Gönderinin yanlış bilgi içerdiği tespit edildiğinde o gönderiye yanlış bilgi içerdiğini gösteren bir ifade eklenerek kullanıcıların bundan haberdar olmaları sağlanmaktadır.

Kaynak: Eksik bilgi içeren bir Instagram gönderisi

Kaynak: Instagram gönderisi ile ilgili “Eksik Bağlam” uyarısı

Twitter da Birdwatch adlı bir pilot uygulama başlattığını duyurarak yanıltıcı bilgilerle mücadele edeceğini bildirmiştir. Bu uygulamayla kullanıcılar, yanıltıcı bilgi içerdiğini düşündükleri Tweetlere ek içerik sağlayan notlar yazabilme seçeneğine sahip olacaklardır. Birdwatch sitesindeki içeriği ve yanlış bilgiyle ilgili olarak eklenen notları şimdilik sadece ABD’deki kişiler görebilmektedir (Twitter help center, t.y.).

Kullanılar ayrıca, tıpkı Facebook ve Instagram’da olduğu gibi Twitter’da da şüpheli gördükleri bir içerikle ilgili bildirimde bulunabilmektedirler.

Kaynak: Şüpheli görülen bir Twitter gönderisi

Kaynak: Şüpheli görülen Twitter gönderisini bildirme

COVID-19 pandemisi ile birlikte sağlığa yönelik yanlış bilgilerin artması ve hızla yayılmasını gerekçe göstererek TikTok platformu da üçüncü parti doğrulama platformalarıyla yanlış bilgiyle mücadelede işbiriliğine gitmeye karar verdiğini bildirmiştir (TikTok, 2021).

Otomatize Doğruluk Kontrolü

Yanlış ve dezenformasyonun dijital olarak yayılma hızı göz önüne alındığında, teyitçilerin veri akışlarını analiz etmelerine ve ortaya çıkan yanıltıcı iddialara hızla yanıt vermelerine yardımcı özellikte araçlara sahip olmaları önemlidir. Otomasyon, henüz süreci baştan sona tam olarak ele alacak durumda olmamakla birlikte, doğrulama sürecinin farklı aşamalarında teyitçilere yardımcı olabilmektedir (Sittmann ve Tompkins, 2020). Teyitçileri güçlendirmek adına otomasyon, bir kolaylaştırıcı olarak, şu noktalarda kullanılabilmektedir (Full Fact, t.y.):

• Doğruluk kontrolü yapmak üzere günlük olarak o güne dair en önemli olayların belirlenmesi ve takibi
• Yanlış olduğu daha önce belirlenmiş bir bilginin tekrarlandığı durumlar
• Gerçek zamanlı kontrol ile içeriklerin yakından takip edilmesi

Örneğin, yanıltıcı iddiaları belirlerken teyitçiler, canlı siyasi olaylar için ses bilgilerini makineler tarafından daha kolay işlenen bir metin formatına dönüştürmek için yazılımlar kullanabilir (Duke Reporters’ Lab tarafından geliştirilen Squash sisteminin yaptığı gibi) veya televizyon altyazı beslemelerini alabilirler (Full Fact’in Live sisteminin yaptığı gibi). Ardından da doğal dil işleme teknikleri devreye girebilir ve ClaimBuster gibi iddiaları vurgulamak ve ilgisiz ifadeleri devre dışı bırakmak için cümleleri işaretleyen yazılımlar kullanılabilir. Bunların yanı sıra eldeki çıktıları önceki araştırmaların veri tabanlarıyla karşılaştırarak daha önce incelenmiş olan iddiaların filtrelenmesi için ClaimReview gibi yazılımlar kullanılabilir. Otomasyon ayrıca doğrulamaya yönelik analizlerin yayılmasına da yardımcı olabilir. Örneğin Chequeabot, Arjantinli doğrulama kuruluşu Chequeado’daki bir editörün incelemesi ve ardından göndermesi için sosyal medya gönderileri hazırlayabilmektedir (Adair, 2021; Sittmann ve Tompkins, 2020).

Modül 16'da daha önce bahsedildiği gibi (bkz. Modül 16), otomasyon, kullanıcı tarafından oluşturulan içeriğin doğrulanması söz konusu olduğunda yüzde yüz başarı sağlamamaktadır. Bu nedenle en işlevsel yol, doğrulama sürecinde geleneksel gazetecilik teknikleri ile otomasyonun bir arada kullanılmasıdır (Wardle, t.y., s. 27).

Test

Kaynakça

Adair, B. (2021, 28 Haziran). The lessons of Squash, our groundbreaking automated fact-checking platform. Duke Reporters’ Lab.

Blatchford, T. (2021, 13 Ekim). ‘The fact-checking process can help you sleep better at night’: Tips from PolitiFact on bulletproofing your stories. Poynter.

Brandtzaeg, P. B. ve Følstad, A. (2017). Trust and distrust in online fact-checking services. Communications of the ACM, 60(9), 65-71. doi: https://doi.org/10.1145/3122803

Ceci, S. J. ve Williams, W. M. (2020, 25 Ekim). The psychology of fact-checking. Scientific American.

Dobbs, M. (2012, Şubat). The Rise of political fact-checking: How Reagan inspired a journalistic movement: A reporter’s eye view. New America Foundation.

Elizabeth, J. (2014, 20 Mayıs). Who are you calling a fact checker? American Press Institute.

Facebook Journalism Project. (2021). How Facebook’s third-party fact-checking program works.

Fader, C. (2012, 28 Eylül). Fact check: So who’s checking the fact-finders? We are. Jacksonville.com

Froomkin, D. (2013, 6 Şubat). How the mainstream press bungled the single biggest story of the 2012 campaign. Huffington Post.

Full Fact. (t.y.). About us: Automated fact checking.

Google fact check tools. (t.y.). About.

Gottfried, J. A., Hardy, B. W., Winneg, K. M. ve Jamieson, K. H. (2013). Did fact checking matter in the 2012 Presidential campaign? American Behavioral Scientist, 57(11), 1558-1567.

Graves, L. ve Cherubini, F. (t.y.). The rise of fact-checking sites in Europe. Reuters Institute for the Study of Journalism.

IFCN Code of Principles. (2021a). The commitments of the code of principles.

IFCN Code of Principles. (2021b). Verified signatories of the IFCN code of principles.

International Fact-Checking Network. (2021). Poynter.

International Fact-Checking Network. (2020, 4 Mart). Code of principles [Video].

Kessler, (2016, 15 Eylül). Fact-checking organizations around the globe embrace code of principles. The Washington Post.

Lim, C. (2018). Checking how fact-checkers check. Research and Politics, July-September, 1-7. doi: 10.1177/2053168018786848

Lowrey, W. (2017). The emergence and development of news fact-checking sites. Journalism Studies, 18(3), 376-394.

Mantzarlis, A. (2015, 21 Ekim). Will verification kill fact-checking?. Poynter.

Mantzarlis, A., Funke, D. ve Benkelman, S. (2019, 14 Şubat). How fact-checking has changed since 2015. Poynter.

Nyhan, B. ve Reifler, J. (2014). The effect of factchecking on elites: A field experiment on U.S. state legislators. American Journal of Political Science, 59(3), 628-640.

Ostermeier, E. (2011, 10 Şubat). Selection bias? PolitiFact rates republican statements as false at 3 times the rate of democrats. Smart Politics.

Sittmann, J. ve Tompkins, A. (2020, 17 Temmuz). The strengths and weaknesses of automated fact-checking tools. DW Akedemie.

Stencel, M. ve Luther, J. (2021, 2 Haziran). Fact-checking census shows slower growth. Duke Researchers’ Lab.

Stencel, M. ve Luther, J. (2020, 22 Haziran). Annual census finds nearly 300 fact-checking projects around the world. Duke Researchers’ Lab.

Tiktok. (2021). COVID-19.

Twitter help center. (t.y.). About.

Uscinski, J. E. (2015). The epistemology of fact checking (is still naìve): Rejoinder to Amazeen. Critical Review, 27(2), 243-252.

Uscinski, J. E. ve Butler, R. W. (2013). The epistemology of fact checking. Critical Review, 25(2), 162-180. doi: 10.1080/08913811.2013.843872

Waldman, P. (2015, 1 Aralık). Why Donald Trump is impervious to fact-checking. The Week.

Wardle, C. (t.y.). Verifying user-generated content. C. Silverman (Ed.), Verification handbook: An ultimate guideline on digital age sourcing for emergency coverage (s. 25-32) içinde.

Önerilen Kaynaklar

Africa Check, Chequeado ve Full Fact. (2019, 20 Haziran). Fact checking doesn’t work (the way you think it does). Full Fact Blog.

Bell, E. (2019, Güz). The fact-check industry. Columbia Journalism Review.

Hepworth, S. (2017, 8 Mart). The New Yorker’s chief fact-checker on how to get things right in the era of ‘post-truth’. Columbia Journalism Review.

Jackson, J. (2017, 12 Ocak). BBC sets up team to debunk fake news. The Guardian.

Kelly, J. (2021, 18 Şubat). How ‘fact-checking’ can be used as censorship. Financial Times.

Tamkin, E. (2019, 11 Eylül). CNN public editor: Daniel Dale’s fact-checking mission checks out. Columbia Journalism Review.