Modülün Tanımı

Bu Modülün temel amacı, katılımcılara bilgi düzensizliği kategorileri ve türlerini tanımak ve ayırt etmek yoluyla karşılaştıklarında analitik ve eleştirel düşünme yaklaşımı sergileyebilmeleri için bilgi bozukluğunun kavramsal çerçevesini çizmektir.

İkincil amaç, bu Modülün içeriğini kendi hedef kitlelerini eğitmek için kullanmak isteyen eğitmenlere rehberlik etmektir.

Bu amaçlarla, bu modülde bilgi bozukluğunun ana kategorileri ve yaygın görülen türlerinin tanımları yanı sıra konunun nasıl öğretileceğine ilişkin yönergeler sunulmaktadır.

Bu Modülü başarıyla tamamlayanlar şunları yapabileceklerdir:

• bilgi düzensizliğini tanır
• bilgi düzensizliğinin ana kategorilerini (dezenformasyon, mezenformasyon, malenformasyon) tanımlayabilir ve birbirinden ayırt edebilir
• yaygın bilgi düzensizliği türlerini (uydurma, çarpıtma, taklit, manipülasyon gibi) tanımlayabilir ve birbirinden ayırt edebilir.

Ek olarak, bu Modülü başarıyla tamamlayan eğitmenler, bilgi düzensizliğinin nasıl öğretileceğini anlar.

Modülün Yapısı

Bu Modül aşağıdaki bölümlerden oluşur:

• Amaç, İçeriğin Tanımı ve Öğrenme Çıktıları
• Modülün Yapısı
• Öğrenenler için Yönerge
• Eğitmenler için Yönerge (hazırlık, kullanılacak yöntemler ve eğitmenler için ipuçları)
• İçerik (çalışma materyalleri ve alıştırmalar)
• Test
• Kaynakça (yararlanılan kaynaklar ve önerilen kaynaklar ile videolar)

Modülün ana hedefleri, içerik ve öğrenme çıktıları Modülün Tanımı bölümünde açıklanmıştır. Öğrenenler için Yönerge, öğrenenler için yönlendirme ve önerileri içerir. Eğitmenler için Yönerge, eğitimin farklı aşamalarında eğitmenlere rehberlik eder ve konuyu öğretirken faydalı olabilecek ipuçları sağlar. İçerik, tüm çalışma materyallerini ve ilgili alıştırmaları içerir. Test, katılımcıların kendilerini ve ilerlemelerini test edebilmeleri için hazırlanmıştır. Genellikle çoktan seçmeli veya doğru/yanlış sorularından oluşur. Kaynakça, yararlanılan kaynaklar ve önerilen kaynaklar şeklinde iki bileşenden oluşur. İçerik hazırlanırken yararlanılan ve atıf yapılan kaynaklar Kaynakça başlığı altında listelenmiştir. Ek Kaynakça, konuyla ilgili daha fazla bilgi edinmek isteyenler için okunması önerilen kaynaklar ve izlenmesi önerilen videoların bir listesinden oluşur.

Öğrenenler için Yönerge

Öğrenenlerden içeriği dikkatle okumaları, önerilen videoları izlemeleri ve alıştırmaları yapmaları beklenmektedir. Daha fazla bilgi gereksinimi duydukları konularda kaynakçalarda listelenen kaynaklara başvurabilirler. İçerik üzerindeki çalışmalarını tamamladıktan sonra, ilerlemelerini değerlendirmek için modül sonundaki testi yapmaları önerilir. Test sonuçlarına göre gerekirse çalışma materyali yeniden gözden geçirilebilir.

Eğitmenler için Yönerge

Bu bölüm, ele alınan konunun nasıl öğretileceğine ve Modül içeriğinin bu amaçla nasıl kullanılabileceğine ilişkin eğiticilere yönelik öneriler ve ipuçları içerir.

Hazırlık

Eğitim başlamadan önce görsel materyaller (resim ve video klipler) ve araştırmaya dayalı olgusal bilgilerle zenginleştirilmiş bir sunum (PowerPoint/Prezi/Canva) hazırlanması önerilir. Ayrıca bu Modüldeki örneklerin ve alıştırmaların hedef grubun aşina olduğu konulara göre uyarlanması önerilir. Mevcut durum veya iyi bilinen konularla ilgili yerel örneklerin seçilmesi, konuyu daha iyi açıklamaya yardımcı olacaktır. Ayrıca katılımcıların daha çok dikkatini çekecektir. Örnekler ne kadar tanıdık ve popüler olursa, mesaj o kadar iyi iletilecektir. Yerel (ulusal) teyit platformları, halihazırda doğrulanmış ve etiketlenmiş çok çeşitli haberler ve vaka incelemeleri için iyi bir kaynak olabilir.

Başlarken

Konuya ısındırmak amacıyla başlangıçta Kahoot veya Mentimeter gibi araçlar kullanılarak katılımcılara konuyla ilgili genel ve kısa bazı sorular (3 ile 5 soru) yöneltilebilir. Böyle bir başlangıç katılımcıların konuyla ilgili mevcut bilgi düzeyleri hakkında bilgi de sağlayacaktır. Bu amaçla kullanılabilecek sorulara bazı örnekler şunlar olabilir: Dezenformasyon nedir? Mezenformasyon nedir? Çarpıtma nedir?

Kullanılacak Yöntemler

Eğitim sırasında çeşitli öğretim yöntemleri bir arada kullanılabilir:

• Ders anlatma
• Tartışma
• Grup çalışması
• Kendini yansıtma

Eğitmenler için İpuçları

Isınma

Katılımcıları sürece dahil etmenin ve öğrenecekleri şeyler hakkında ortak beklentiler oluşturmanın etkili bir yolu, konuyla ilgili birkaç ön soru sorarak düşünme ve tartışma olanağı yaratmaktır. Bu, grup çalışması ile fikirlerin ve görüşlerin sözlü olarak tartışılması şeklinde yapılabileceği gibi bireysel olarak her katılımcının fikirlerini kağıt üzerine yazması şeklinde de yapılabilir. Etkinlik şu şekilde gerçekleştirilebilir:

• Katılımcılardan bilgi düzensizliği örnekleri vermelerini istenebilir
• Katılımcılar verdikleri örnekleri kategorilere ayırmaya ve bunların hangi yönlerden farklı olduklarını açıklamaya davet edilebilir
• Katılımcılar dezenformasyon üretilen konu alanlarını (siyaset, ekonomi, sağlık, teknoloji, sosyal yardımlar, eğlence ve ünlüler vb.) belirlemeye davet edilebilir
• Katılımcılara nerede ve ne şekilde dezenformasyonla karşılaştıkları sorulabilir (videolar, makaleler, gönderiler, vb.)
• Katılımcılara yanlış bilgiyi nasıl ayırt ettikleri sorulabilir
• Katılımcılara dezenformasyonla ne sıklıkla karşılaştıkları sorulabilir.

Tartışmalardan sonra, katılımcıların yanlış bilgilerin kasıtlı ve kasıtsız olarak yayılabildiğini (dezenformasyon ve mezenformasyon arasındaki ayrım) anladıklarından emin olmak gerekir. Katılımcılar ayrıca yanlışlık düzeylerinin, diğer bir deyişle gerçekliğin (yanlış haberlerin gerçeklere dayanma derecesinin) değişebileceğini anlamalıdır.

Dersin Amacının Belirtilmesi

Amaç netleştirilmelidir. Bu dersin amacı, dezenformasyonu hayatlarımızı ve karar verme süreçlerimizi etkileyen bir olgu olarak yansıtmaktır. Isınma sorularının ardından amaç ve hedefleri netleştirmek daha kolay olacaktır.

Ders İçeriğinin Sunulması

İçerik sunulurken katılımcılarla etkileşim içinde olmak ve onları derse aktif katılıma teşvik etmek önemlidir. Bunun için aşağıda bazı öneriler sunulmuştur:

• Dezenformasyonun bir tanımı verilmeden önce, katılımcılardan kendi tanımlarını yapmaları istenebilir.
• Yaygın bilgi düzensizliği türleri tanıtılırken, katılımcılardan gerçek hayattan örnekler vermeleri istenebilir. Örneklerin sözü edilen kategoriye girip girmediği konusunda mutlaka yorum yapılmalıdır.
• Örneklemede gerçek dünya örnekleri kullanılmalıdır. Sunulan vaka hakkında önceden mümkün olduğunca çok arka plan bilgisi edinilmelidir. Böylece katılımcılar tarafından sorulursa daha fazla ayrıntı sağlamak mümkün olabilir.
• Örnekler ele alınan kategorinin tanımına yüzde yüz uygun olmalıdır. Bazı örnekler birden fazla kategoriye girebilir ve yeni başlayanlar için bu durum kafa karıştırıcı olabilir.
• Sosyal medyadan örnekler seçildiğinde, etkinin boyutunu gösterebilmek için orijinal gönderiyi beğeniler ve yeniden paylaşımlarla sunmak faydalı olur.
• Ayrıntılı bilgi içeren bazı örnekler sunularak (gerçek dünya örnekleri yanı sıra bazı senaryolar da kurgulanabilir) katılımcılardan bunun ne tür bir bilgi düzensizliği olduğuna karar vermeleri istenebilir.
• Tüm farklı bilgi düzensizliği türleri tanıtıldıktan sonra, katılımcılardan aşağıdaki şekilde olduğu gibi tüm bu farklı türleri üç ana kategori (dezenformasyon, mezenformasyon, malenformasyon) altında sınıflandırmaları istenebilir.

Kaynak: Humprecht, Esserl & Van Aelst, 2020, p. 495

Bitirirken

Dersin kısa bir özeti yapılır ve vermek istenen en önemli mesajların tekrarlanmasını sağlayacak birkaç soru sorulur:

• Katılımcılardan, çevrimiçi olarak karşılaştıkları, ilk başta doğru gibi görünen, ancak daha sonra yanlış olduğu ortaya çıkan bir bilgiyi/haberi aktarmaları istenebilir.
• Katılımcılara hiç yanlış bilgi paylaşıp paylaşmadıklarını ve sonrasında bunu fark edip etmedikleri sorulabilir.
• Katılımcılara, yanlış bilgiden ne kadar etkilendiklerini düşündükleri sorulabilir.
• Katılımcılara, bilmeden yanlış bilgi yayan kişi ile kasıtlı olarak yanlış bilgi yayan kişinin taşıdığı sorumluluğun aynı olup olmadığı sorulabilir.

İçerik: Bilgi Düzensizliği

Giriş

“Sahte haber” kavramı, yanıltıcı içeriğin tamamını kapsamadığından (ki bunların bazıları sahte bile değildir), “bilgi düzensizliği” adı verilen yeni bir kavram ortaya atılmıştır. Bilgi düzensizliği oldukça karmaşık bir olgudur. Bazı türleri daha az zarar verici düşük seviyeli bilgi kirliliği olarak tanımlanabilirken, bazıları daha karmaşık ve son derece aldatıcıdır (Wardle & Derakhshan, 2017, p. 20; Wardle, 2019, p. 57; Wardle, 2020).

Bilgi düzensizliğini kategorize etmek, günümüz bilgi ortamının daha iyi anlaşılmasına yardımcı olur. Bu Modülde, ana kategoriler ve bu kategorilerin altında yer alan farklı bilgi düzensizliği türleri tanıtılmaktadır.

Bilgi Düzensizliğinin Ana Kategorileri

Dezenformasyon (disinformation), mezenformasyon (misinformation) ve malenformasyon (malinformation) olmak üzere üç ana bilgi düzensizliği kategorisi vardır. Bu üç kategori arasındaki fark, verilen zararın derecesi ve yanlışlığın boyutuyla tanımlanmaktadır (Wardle & Derakhshan, 2017, p. 20; Wardle, 2020). Doğru olan haberleri yanlış olanlardan ve kötü niyetle oluşturulan, üretilen ve dağıtılan haberleri diğerlerinden ayırt etmek önemlidir (Wardle & Derakhshan, 2017, p. 20).

Kaynak: Wardle, 2019, p. 9 p. 495

Dezenformasyon

Dezenformasyon, kasıtlı olarak yanlış olan ve zarar vermek amaçlı paylaşılan içeriktir (Wardle, 2019, p. 8; Wardle & Derakhshan, 2017, p. 20). Uydurma veya kasıtlı olarak manipüle edilmiş görsel-işitsel içerik, kasıtlı olarak oluşturulmuş komplo teorileri veya söylentiler bu kategoriye örnek olarak verilebilir (Staats, 2021).

Mezenformasyon

Mezenformasyon, yanlış bilginin zarar verme amacı gütmeden paylaşılmasıdır. İstemeden oluşan yanılgılardır. Yanlış veya yanıltıcı olduğunun farkında olmayan bir kişi tarafından dezenformasyon paylaşıldığında, mezenformasyona dönüşür (Wardle & Derakhshan, 2017, p. 20; Wardle, 2019, p. 8). Hatalı fotoğraf başlıkları, tarihler, istatistikler, çeviriler gibi kasıtsız hatalar da bu kategoride değerlendirilir. Ciddiye alındığında hiciv bile mezenformasyon haline gelir (Staats, 2021).

Malenformasyon

Malenformasyon, özel kalması gereken gerçek bilgileri genellikle zarar vermek amacıyla kamusal alana taşıyarak paylaşmaktır (Wardle & Derakhshan, 2017, p. 20). Başka bir deyişle, kişisel veya kurumsal çıkar için özel bilgilerin kasıtlı olarak yayınlanması ve mahremiyetin ihlalidir (Staats, 2021). Bu terim aynı zamanda bağlam, tarih veya saat gibi gerçek bilgilerin paylaşılmadan önce kötü niyetli olarak değiştirilmesini de ifade etmektedir (Wardle, 2019, p.8).

Yaygın Bilgi Düzensizliği Türleri

Yukarıda sözü edilen üç ana kategori içerisinde, bu ekosistemin karmaşıklığının anlaşılmasına yardımcı olacak çeşitli bilgi düzensizliği türleri vardır (Wardle, 2019, p. 12; Groundview, 2018; Turcilo & Obrenovic, 2020; Tandoc, Lim & Ling, 2018).

Kaynak: Groundview, 2018

Manipülasyon

Orijinal içeriğin bir şekilde değiştirilmesidir. Aldatma amaçlı olarak orijinal içeriğin, genellikle fotoğraf veya videoların bir yönünün değiştirilmesini ifade etmektedir (Wardle, 2019, p. 46; Wardle, 2020).

Günümüzde görüntülerin manipülasyonu, dijital teknolojilerin ilerlemesi ve güçlü görüntü işleme yazılımları sayesinde yaygın bir uygulama haline gelmiştir. Etkisi basitten karmaşığa değişebilmektedir. Basit değişiklikler, renk tonlamasını değiştirilmesi ve bazı küçük öğelerin silinmesini içerebilir. Daha kapsamlı değişiklikler ise bir görüntüden bazı öğelerin kaldırılmasını veya eklenmesini içerebilir (Tandoc, Lim & Ling, 2018, p. 144). Gerçek içeriğe dayandığı için etkisi güçlü bir uygulamadır (Wardle, 2019, p. 46; Wardle, 2020).

Uydurma

Bu kategori, hiçbir gerçeğe dayanmayan ve %100 uydurma olan içeriği tanımlamaktadır (Wardle, 2019, p. 52; Wardle, 2020; Tandoc, Lim & Ling, 2018, p. 143).

Örnek: Kanada'da Parkta Bir Kartal Bebeği Kapmaya Çalıştı mı?

Deepfake

Deepfake, uydurma içeriğin başka bir örneğidir. Bir kişinin yüzünün ve sesinin başka biriymiş gibi görünecek şekilde dijital olarak değiştirilmesi ile o kişinin hiç yapmadığı şeyleri yapar veya söylemediği şeyleri söyler göründüğü videolar üretmek için kullanılmaktadır (Wardle, 2019, p. 52; Wardle, 2020). Deepfake, yüksek aldatma potansiyeline sahiptir, oluşturulurken makine öğrenimi ve yapay zeka gibi güçlü tekniklerden yararlanılmaktadır (Deepfake, 2021).

Kaynak: Deepfake, 2021

Örnek: Vladimir Putin’in Deepfake’i

Çarpıtma

Bilginin yanıltma amaçlı kullanımı yeni değildir ve hem gazetecilikte hem de siyasette her zaman bir sorun olmuştur. Bir tartışmayı desteklemek için bir alıntıdan belli bir bölümün seçilmesi, belirli bir iddiayı destekleyen istatistikler oluşturulması, bir tartışmayı baltaladığı için bir şeyi kapsam dışı bırakma veya bir bir fotoğrafı amaca uygun kırpma gibi birçok biçimde olabilir (Wardle, 2019, p. 24; Wardle, 2020).

Bağlamdan Koparma

Bu kategori, orijinal ancak yeniden çerçevelenmiş ve yanlış bağlamsal bilgilerle paylaşılmış içeriği tanımlamak için kullanılmaktadır. Bu genellikle bir son dakika haber eski görüntülerle paylaşıldığında olur. Ancak eski haberler yeni gibi tekrar paylaşıldığında, başlık potansiyel olarak hala güncel olaylarla örtüştüğünde de olabilir (Wardle, 2019, p. 28; Wardle, 2020).

Hatalı İlişkilendirme

Oldukça yanıltıcı ve sansasyonel başlıklar, görseller veya alt yazılar aracılığıyla dikkat çekmek ve tıklamaları artırmak için kullanılan tıklama tuzağı adı verilen bir tekniktir (Wardle, 2019, p. 20; Wardle, 2020). Günümüzde görüntülenme oranlarını artırma amaçlı tıklama tuzaklarında bir artış yaşanmaktadır (Chen, Conroy & Rubin 2015). Zararı az olsa da, insanların haberlere olan genel güvenini sarstığı ve haberle olan ilişkisini olumsuz etkilediği için bir tür bilgi düzensizliği olarak değerlendirilmektedir (Wardle, 2019, p. 20; Wardle, 2020).

Taklit

Bu kategori, gerçek kişi, kurum veya kaynakların kimliğine bürünmeyi ifade etmektedir. Örneğin, yanlış içeriğin yanında iyi bilinen bir markanın veya ismin logosu kullanılmaktadır. İnsanlar içerik değerlendirmesinde genellikle içeriğin zaten tanıdıkları ve güvendikleri bir kuruluş veya kişi tarafından oluşturulmuş olmasını baz alırlar. Bir habere (metin, fotoğraf veya video) güvenilir bir haber kuruluşunun logosunu veya tanınmış bir şahıs veya gazetecinin adını eklemek, insanların içeriğe kontrol etmeden güvenme olasılığını artırır (Wardle, 2019, p. 34; Wardle, 2020).

Komplo Teorileri

Bilgi düzensizliği listesine komplo teorileri de eklenebilir. Komplo teorileri, önemli olay ve durumları, gizli ve güçlü kişi ve grupların kötü niyetli eylemleri olarak açıklamaya çalışır (Douglas, 2021, s. 270). İncelenebilecek kanıtlarla desteklenmezler, ancak bu durum, insanların söz konusu teorilere inanmalarını engellemez (Lewandowsky & Cook, 2020, p. 3). Örneğin, Amerikalıların üçte birinden fazlası küresel ısınmanın bir aldatmaca olduğuna inanırken yarısından fazlası Lee Harvey Oswald'ın John F. Kennedy suikastinde tek başına hareket etmediğine inanmaktadır (Douglas, Sutton & Cichocka, 2017, s. 538).

Küresel bir pandeminin patlak vermesiyle birlikte, herhangi bir tıbbi kanıtı olmayan bir dizi temelsiz ve asılsız komplo ve kanıtlanmamış alternatif COVID-19 tedavi iddiaları sosyal medya aracılığıyla hızla yayılmıştır (Canales, 2020).

Hiciv ve Parodi

Genellikle haber hicvi ve haber parodisi bilgi düzensizliği tipolojisine dahil edilmez. Çünkü yanıltmak veya zarar vermek gibi bir niyetleri yoktur. Ancak insanları kandırma potansiyeline sahiptirler. Paylaşıldıklarında ve yeniden paylaşıldıklarında, içeriğin orijinal bağlamı ve ipuçları kaybolur. Çoğu zaman, insanlar içeriğin hiciv veya parodi olduğunun farkına varmazlar ve bunun doğru olduğuna inanırlar. Bazen dezenformasyon ajanları, içeriğin teyit edilmeyeceğinden emin olmak ve bu içerikten kaynaklanan herhangi bir zararı mazur göstermek için kasıtlı olarak içeriği hiciv olarak etiketlerler (Wardle, 2019, p. 14; Wardle, 2020).

Parodi ve hiciv, izleyici çekmek için mizaha dayanmak gibi birçok özelliği paylaşsa da, aralarında bazı farklılıklar vardır. Hiciv, izleyicilere haber güncellemeleri sunmak için genellikle mizah veya abartı kullanan eğlence haber programlarına atıfta bulunur. Parodi, ana akım haber medyasını ve sunum formatını taklit eder, ancak mizahı enjekte etmek için gerçek olmayan (hayali) bilgileri kullanır (Tandoc, Lim & Ling, 2018, p. 141-142).

Bunun gibi durumlarda ve 1 Nisan gibi parodi öğelerinin yaygın olarak ortaya çıktığı durumlarda, insanlar hilelere kapılabilmektedirler.

Sponsorlu İçerik

Gerçek haber kılığında reklam malzemeleri ve haber gibi yayınlanan basın bültenleri de bazen bir tür bilgi düzensizliği olarak tanımlanmaktadır. Bu durum, halkla ilişkiler uzmanlarının gazetecilerin uygulamalarını ve/veya haber medyası görünümünü benimsemesinin bir sonucudur. Bazen video haber bültenleri (halkla ilişkiler firmaları tarafından bir ürünü, bir şirketi veya bir fikri satmayı veya tanıtmayı amaçlayan önceden paketlenmiş video bölümleri olarak tanımlanır), gerçek bir haber raporuna dahil edilmek üzere televizyon haber kuruluşlarına dağıtılır. İçeriğin kullanımı haber ajansları tarafından belirlense de, kökeninin belirsiz olması, izleyicileri üretilen haberlerin tamamen önyargısız olduğuna inanmaya yönlendirebilir (Tandoc, Lim & Ling, 2018, p. 145-146).

Propaganda

İçeriğin, tutumları, değerleri ve bilgiyi yönetmek için kullanıldığı durumları ifade eder (Groundview, 2018). Propaganda, kamuoyu algılarını etkilemek için genellikle siyasi bir varlık tarafından oluşturulan haber hikayelerini ifade eder. Amaç, bir şahsa, kuruluşa veya hükümete fayda sağlamaktır. Reklama benzer şekilde, propaganda genellikle gerçeklere dayanır, ancak belirli bir yönü veya bakış açısını destekleyen önyargıları içerir. Haber ve yorumun bu şekilde harmanlanmasında amaç genellikle bilgilendirmek yerine ikna etmektir (Tandoc, Lim & Ling, 2018, p. 146-147).

Alıştırmalar

Alıştırma 1

Alıştırma 2

Alıştırma 3

Test

Kaynakça

Ansari, T. ( March 25, 2018). People are sharing a fake picture of a Parkland survivor tearing up the constitution. BuzzFeed.

BBC. (April 1, 2007). Fairy fool sparks huge response.

BBC. (November 28, 2012). China paper carries Onion Kim Jong-un ‘heart-throb’ spoof.

Canales, S. B. (2020). The Australian Libraries and Information Association and National Archives band together against disinformation. The Canberra Times.

Chen, Y., Conroy, N.J. & Rubin, V.L. (2015). Misleading online content: Recognizing clickbait as ‘false news’. In Proceedings of the 2015 ACM on Workshop on Multimodal Deception Detection, Seattle, Washington, USA: ACM.

CrossCheck. (March 2, 2017). Was Macron’s campaign for the French presidency financed by Saudi Arabia? No.

CrossCheck. (May 5, 2017). Did Emmanuel Macron open an offshore account?

CrossCheck. (April 22, 2017). Did London Muslims “celebrate” a terrorist attack on the Champs-Elysees?

Deepfake. (2021). Wikipedia.

Douglas, K.M., Sutton, R.M. & Cichocka, A. (2017).The Psychology of conspiracy theories. Current Directions in Psychological Science, 26(6), 538-542. doi:10.1177/0963721417718261

Douglas, K.M. (2021). COVID-19 conspiracy theories. Group Processes & Intergroup Relations, 24(2), 270-275. doi:10.1177/1368430220982068

Elassar, A. (March 17, 2020). One dangerous coronavirus 'self-check test' is circulating on social media. Here's why you should avoid it. CNN.

EUvsDisinfo (September 7, 2019). Disinfo: A British spy admits to killing Princess Diana on the instructions of Prince Philip.

Evon, D. (April 23, 2019). Were piles of rubbish left in Hyde Park by global-warming protesters? Snopes.

Firstdraft (2020). Too much information: a public guide to navigating the infodemic.

Gertz, B. (January 26, 2020). Coronavirus may have originated in lab linked to China’s biowarfare program. The Washington Times.

Get Smart About News (May 4, 2021).

Groundview. (2018). INFOGRAPHIC: 10 types of mis and disinformation.

The Guardian (November, 27, 2012). China's People's Daily falls for Kim Jong-un 'sexiest man alive' spoof.

Humprecht, E. , Esserl, F. & Van Aelst, P. (2020). Resilience to online disinformation: A framework for cross-national comparative research. The International Journal of Press/Politics, 25(3), 493–516.

Ivshina, O. (October 16, 2015). Flight MH17: Russia and its changing story. BBC.

Khaldarova, I. & Pantti, M. (2016). Fake news: The narrative battle over the Ukrainian conflict. Journalism Practice, 10 (7), 891–901.

Lewandowsky, S., & Cook, J. (2020). The Conspiracy Theory Handbook.

LaCapria, K. (June 20, 2017). Did a Retired MI5 Agent Confess to Killing Princess Diana? Even real deathbed confessions are questionable enough. Snopes.

McGuire, C. (June 11, 2020). You can buy a house for £1 in this Italian town – where they’ve had no cases of coronavirus. The Sun.

The Onion (November 11, 2012). Kim Jong-Un Named The Onion's Sexiest Man Alive For 2012 [UPDATE].

Podesta emails. (2021). Wikipedia.

Reuters (June 17, 2020). Fact check: Old fabricated Obama “Kenyan birth certificate” resurfaces.

Saavedra, A.V. (2020). I'm not one of those victims of clickbait, am I? Coco Solution.

Schiffer, Z. (March 12, 2020). A viral list of dubious coronavirus tips claims to be from Stanford — it isn’t. The Verge.

Staats, B. (2021). Misinformation, disinformation, malinformation: What's the difference? Minitex.

Stanglin, D. (December, 19, 2012). Design college says eagle-snatching-kid video a hoax. USA Today.

Swire-Thompson, B. & Ecker, U. (2018). Misinformation and its correction: Cognitive mechanisms and recommendations for mass communication. In B. G. Southwell, E. A. Thorson & L. Sheble (Eds.) Misinformation and Mass Audiences. University of Texas Press.

Tandoc, E.C., Lim, Z. W. & Ling, R. (2018). Defining “fake news”. Digital Journalism, 6(2), 137-153. DOI: 10.1080/21670811.2017.1360143.

Tapper, J. (October 18, 2016). Wikileaks seems to reveal top Clinton advisers' frustration with the Clintons over political attacks. CNN.

Turcilo, L. & Obrenovic, M. (2020). Misinformation, disinformation, malinformation: Causes, trends and their influence on democracy. A Publication of Heinrich Boll Foundation.

Wardle, C. (2019). First Draft’s essential guide to understanding information disorder. First Draft.

Wardle, C. (2020). The Age of information disorder. In C. Silverman (Ed.). Verification Handbook for Disinformation and Media Manipulation, 3rd Ed. European Journalism Centre.

Wardle, C. & Derakhshan, H. (2017). Information disorder: Toward an interdisciplinary framework for research and policymaking. The Council of Europe.

Önerilen Kaynaklar

Lewandowsky, S., & Cook, J. (2020). The Conspiracy Theory Handbook.

Silverman, C. (2016). Here are 50 of the Biggest Fake News Hits on Facebook from 2016. BuzzFeed.

Tandoc, E.C., Lim, Z. W. & Ling, R. (2018). Defining “fake news”. Digital Journalism, 6(2), 137-153. DOI: 10.1080/21670811.2017.1360143.

Turcilo, L. & Obrenovic, M. (2020). Misinformation, disinformation, malinformation: Causes, trends and their influence on democracy. A Publication of Heinrich Boll Foundation.

Wardle, C. (2018). Information disorder: The essential glossary.

Wardle, C. (2019). First Draft’s essential guide to understanding information disorder. First Draft.

Wardle, C. (2020). The Age of information disorder. In C. Silverman (Ed.). Verification Handbook for Disinformation and Media Manipulation, 3rd Ed. European Journalism Centre.

Wardle, C. & Derakhshan, H. (2017). Information disorder: Toward an interdisciplinary framework for research and policymaking. The Council of Europe.

Önerilen Videolar

DiResta, R. (2020). Conspiratinol thinking. Checkology.

Wardle, C. (2019). Deepfakes: Is this video even real? NYT (NewYork Times) Opinion.

Wardle, C. (2020). Misinformation. Checkology.

Wardle, C. (2020). Why we don’t say fake news. FirstDraft.